Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) bir raporuna göre, 2010 ila 2020 arasında dijital emek platformlarının sayısı beşe katlanmış durumda.(2) Bu hızlı artış karşısında birçok ülkenin hükümeti de algoritmik yönetim ve sosyal koruma gibi konularda yasal düzenlemeler üzerine çalışmaya hız vermiş bulunuyor.(3) Ancak platform tabanlı işlere olan yoğun ilginin yarattığı birtakım haberler ve araştırmalar gibi bazı istisnalar dışında, platform ekonomisinde var olan toplumsal cinsiyet dinamikleri ve kadınların farklı platformlardaki deneyimleri hakkında bilgi eksikliği devam ediyor.

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 100 ülkeden çevrimiçi çalışma platformlarında çalışan yaklaşık 3.000 kişiyle yaptığı görüşmelerle şekillenen 2021 tarihli araştırması dijital platformların iş dünyasını nasıl dönüştürdüğünü raporluyor.(4) Raporda toplumsal cinsiyete dair de epey dikkat çekici bulgular yer alıyor. Rapora göre, kadınların çevrimiçi platformlarda çalışmaya daha yatkın olması, bu işlerin ev ve bakım sorumluluklarını yerine getirmelerine ve hane gelirlerini tamamlamalarına olanak tanıyan esnekliğiyle yakından ilgili. Ancak bu motive edici faktör, aynı zamanda hem yerel klasik işgücü piyasalarında ve genel olarak toplumda halihazırda var olan sorunları da ifşa ediyor, hem de bu sorunları derinleştiriyor. 

Çevrimiçi platform işi yapan kadınlar iş esnasında kendi ihtiyaçlarının yanında, yaşadıkları evin ve ev nüfusunun bakımını da üstlenmek zorunda olmaları nedeniyle, bu işin bağımsızlıklarına veya özgürlüklerine bir katkısı olduğunu söylemek zor. Çoğu zaman ev içi emek ve çevrimiçi platform emeği birleşiyor ve kadının evdeki iş yükünü arttırıp, evi de resmen bir işyeri haline getiriyor. Bu durum en çok, kreşlerin ve okulların kapandığı, çalışan annelerin işlerini evden yapmak zorunda kaldığı pandemi döneminde, birdenbire evin gündelik temizlik, yemek vs gibi rutinlerinin yanında çocuklarının da eğitimini üstlenmek zorunda kalmalarıyla görünür olmuştu.(5) Aynı evde yaşayan babalar da aslında uzaktan çalışmaya geçmiş olmasına rağmen, çocuk bakımı ve ev işleri “doğal” bir şekilde, hiç sorgulanmadan, kadın üzerine kalmıştı.

Aynı araştırma bu platformların içerdiği yeni teknolojinin getirdiği sınıfsal ayrımcılıklara da ışık tutuyor. Şehirlerde yaşayan eğitimli kadınlar teknolojiye olan aşinalıkları sebebiyle bu işlerde daha çok yer bulup görünür olurken kırsal bölgelerde yaşayan kadınlar için bu alanlar yine girilmez olmayı sürdürüyor. Teknolojinin çoğu zaman erkeklerin ihtiyaçları gözetilerek geliştirilmiş olması ve bu gibi kemikleşmiş tarihsel ve toplumsal engeller ve söylemler de kadınların bu iş alanında yaşadığı zorluklara katkıda bulunuyor. 

Araştırmaya göre, gelişmekte olan ülkelerde yaşayan kadınlar, gelişmiş sayılan ülkelerde yaşayan kadınlara nazaran daha çok evde çalışmayı tercih ediyor / çalışmaya mecbur kalıyor (bkz. Şekil 1). Bu da kadınların özel alanlara sıkışmışlığına dair başka önemli bir veri ve rapora göre, kadınların ev içi bakım ve sorumluluklarına ilişkin kalıplaşmış toplumsal cinsiyet rollerinin ve beklentilerinin yaygınlığını ortaya koyuyor. Kadınlardan “doğal olarak” beklenen bu ev içi ücretsiz emek talebinin yaygınlığı, yüksek eğitimli kadınların da evden çalışma kararlarında önemli bir rol oynuyor. Kadınlar böylelikle daha yüksek konumlarda yönetici olarak çalışma fırsatlarından da uzak bırakılıyor ve mikro-görev olarak anılan, parçalanmış ve kısa süreli işlerde çalışmak zorunda kalıyor. Bir yandan da “kendi zamanını denetleme” özgürlüğü kılıfı altında, aslen toplumsal cinsiyetçi rolleri bir kere daha üstlenmek zorunda bırakılarak bu cinsiyetçi ayrımcılıkların yeni iş tiplerine de sızması sağlanmış oluyor.

Evden çalışan kadınların üzerlerine yüklenen ev içi sorumlulukları, ev ve çocuk bakımı (yaşam) ve iş arasında dengeyi sağlamak adına onları çoğu zaman akşam veya gece çalışmayı seçmek zorunda bırakıyor. ILO araştırma bulguları, çevrimiçi platformlarda mikro işler yapan kadınların yaklaşık yüzde 78’inin akşam veya gece çalıştığını ve bu oranların gelişmekte olan ülkelerde daha yüksek olduğunu gösteriyor. Araştırmaya göre bunun sebebi, platformda yer alan müşterilerin çoğunun Küresel Kuzey’de yer alan ülkelerde olması ve mikro işlerin bu coğrafyaların zaman dilimlerinde iş saatleri dahilinde teslim edilmesini gerekli kılması. Akşam saatlerinde çalışmak, kadınların emeğinin görünmez kalmasına da katkıda bulunuyor.

ILO’nun araştırmasında görüşülen platform işçisi kadınların neredeyse dörtte birinin 6 yaşından küçük çocuk sahibi olması ve çocuk bakımının yüksek maliyetli ve kreşlere erişimin sınırlı olması da kadınların geleneksel işgücü piyasasında düzenli işlere girmesinin nasıl engellediğinin ve dolayısıyla geçici platform işlerinde sayılarının erkeklere nazaran daha yüksek olmasının diğer sebepleri arasında olduğunu ortaya koyuyor. Velhasıl çevrimiçi platformları aracılığıyla çalışmak, kadınların toplumsal yeniden üretimdeki rollerini yeni yollarla pekiştirip sürdürüyor ve aynı zamanda geç saatlerde çalışma arkadaşlarıyla herhangi bir iletişimden yoksun şartlar altında çalışmak zorunda olmaları, kadın işçileri iş yerinde kurulabilecek sosyal ilişkilerden uzaklaştırıyor ve böylece herhangi bir haksızlık karşısında örgütlenmelerini de engelliyor.

Arjantin’de yapılan bir araştırmaya3 göre güncel istihdamda kadın katılımı neredeyse hiçbir yükselme kaydetmemişken, şu anda kadınlar, uygulama tabanlı kuryeler veya sürücüler (Uber vs.) olarak çalışan tüm platform çalışanlarının yaklaşık beşte birini oluşturuyor. Araştırmaya göre kadınların konum tabanlı platform işlerine yönelmesinin üç sebebi var: İlk olarak, yüz yüze olmayan işe alma mekanizmaları kadınlara güzellik, kilo, ırk ve eğitim gibi konularda doğrudan ayrımcılık yapılmasını önleyebiliyor. Kadın işçiler, toplumsal açıdan erkekleştirilmiş mesleklere girerken karşılaşabilecekleri ayrımcılığın, doğrudan etkileşim gerektirmeyen ve genellikle belirli çevrimiçi gerekliliklerin yerine getirilmesiyle sınırlı olan bir işe giriş mekanizmasıyla etkisiz hale gelebildiğine dikkat çekiyor. İkinci olarak kadın işçiler, platform ekonomisinin toplumsal olarak kendilerine yüklenen ev içindeki ücretsiz bakım sorumluluğu ile ücretli emeği birleştirmeye izin verecek zamansal bir esneklik sunduğuna vurgu yapıyor. Üçüncü ve son olarak ise yerel işgücü bağlamının da önemli bir rol oynadığı belirtiliyor. Bu araştırma özelinde Arjantin’de özellikle pandemiden sonra kötüleşen işsizlik ortamından erkeklere nazaran daha çok etkilenen kadınlar platformların sunduğu yeni iş fırsatlarına yönelmiş görünüyor.