Esnaf kuryelerin sigorta primini ödemekten kaçınmasının nedenleri neler?

Birkaç nedeni var. Emeklilik, maluliyet gibi riskleri henüz ensesinde hissetmeyen bu gruplar sosyal güvenlik bilincinden mahrumlar maalesef. Bunun farklı nedenleri var. Gençlik, bir etken olabilir. Bu yaş gurubunun emeklilik hayali yok. Bu riski hissetmedikleri için sosyal güvenlik priminin ödenmiş ya da ödenmemiş olması daha orta yaşlı bir gruba göre daha az ilgilendiriyor onları. Tabii “sigorta bilinçleri yok” diye suçlamak yanlış, bunun altını çizmek isterim. Çünkü Türkiye’deki sosyal güvenlik sistemi insanları kendinden uzaklaştırıyor.

Sosyal güvenlik primi ödemek yerine başka şeylere yöneliyorlar. Örneğin arabalarının değer kazanmasını o prime tercih edebiliyorlar ya da prime yatıracağı o parayı kripto paraya yatırmayı tercih edebiliyor. Haklılık payları var mı, kısa vadede var. Çünkü gördükleri tablo, mesela emeklilerin dramı, onları buna yönlendiriyor. Ancak, uzun vadede sosyal güvenlik bilincine sahip olmak önemli. Çünkü bu sadece bizi değil, bakmakla yükümlü olduğumuz kişileri de etkileyen, tüm bir topluma yansıyan bir sistem, mekanizma. Bu yüzden bu sisteme herkesin entegre edilmesi lazım. Anayasa “herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir” der. Fakat esnaf kuryeler bazı kaygılarla primlerini ödemediklerinde sağlık hizmetinden dahi yararlanamıyorlar. O zaman fiilen sosyal güvenlik hakkına erişememiş oluyor, bu sistemin dışında kalıyorlar.

Emek hareketinin buradaki sorumluluğu nedir?

Türkiye’de sendikalaşma oranına baktığımızda, yaklaşık 15 milyon işçi statüsünde çalışan olmasına rağmen, toplam sendika üyesi bu rakamın yalnızca yüzde 14’ü. Bu yüzde 14’ün içinde toplu iş sözleşmesi kapsamında, yani sendikaların yetkili olduğu işyerlerinde çalışanlar da bunun sadece yarısı. Bu da demek oluyor ki Türkiye’de çalışan işçilerin sadece yüzde yedisi toplu iş sözleşmesi kapsamında. Resmi olarak yüzde 14 ama fiili olarak yüzde yedi. Çünkü işçi “bana ne faydası var sendikanın?” diye soruyor. Yani bu manzaranın ortaya çıkması sadece toplu iş sözleşmelerinin sınırlı bir alanı kapsamasıyla ilgili değil. Türkiye’de sendika “öcü”, hem işveren tarafından hem de 12 Eylül’ün devamı niteliğindeki zihniyet tarafından bu algı oturtulmuş. İnsanları örgütlülükten uzak tutan bir zihniyet, söylem, algı var. İnsanlara örgütlenme kültürünü, örgütlülüğü, sendikanın ne demek olduğunu iyi anlatmak gerekiyor.

İşçi statüsündeki bir kuryeyle “esnaf kurye” arasında iş sözleşmesine bağlılık açısından nasıl bir fark var?

Sokakta gördüğümüz kuryelerin hangisinin esnaf kurye hangisinin işçi olduğunu ayırt edemeyiz. Giyindikleri kostüm aynıdır, araçlarına yapılan marka giydirmesi de benzerdir. Dolayısıyla tüketici olarak kapımıza gelen kuryenin esnaf mı, yoksa işçi kurye mi olduğunu ayıramayız. Bunun sadece onun iş ilişkisinde fark edebilirsiniz. Kurulan iş ilişkisinde iş sözleşmesiyle çalışanlar işçi statüsünde yer alır, bunun yerine ticari sözleşmelerle çalışanlar ise esnaf kurye statüsünde yer alır. Birisi ücret geliri elde eder, diğeri götürü usulü gelir elde eder. Bunu fatura karşılığında yapar, ana şirkete ya da acenteye fatura keser. Farkları da ücreti elde etme biçimindedir. Ayrıca işçi statüsünde olan kişi iş sözleşmesiyle, hukuken bağımlıdır. Bu nedenle işverenin emir ve talimatlarına uymakla yükümlüdür. İş görme borcunu yerine getirir, bunun karşılığında ücret ve yan haklar elde eder. Ama esnaf kurye bağımlı değildir hukuken.

Eğer “bağımlı” değilse doğal olarak bağımsız olması gerekiyor. Ancak işin aslı öyle değil, değil mi?

Eğer birine bağlı çalışmıyorsanız, kendi işinizin patronuysanız birisinden talimat almazsınız. Sipariş alırsınız, sipariş üzerinden üretim yaparsınız ya da seri üretim yaparsınız, pazara açılırsınız veya bakkal, kuaför gibi küçük esnafın içinde yer alıyorsanız toptancıdan mal alıp bunu müşteriye pazarlarsınız. Verdiğiniz hizmet karşılığında da bir ücret alırsınız. Ancak esnaf kuryelikteki iş sözleşmesinde gizli bir iş sözleşmesi var. İstihdam ilişkisindeki bağımlılık gizlenmiş vaziyette. İş sözleşmesi yok, bağımlılık yok gibi, ama işleyişe baktığınızda bir esnaf kurye tamamen bir işçi nasıl davranıyorsa, emir talimat alıyorsa onlar da aynı şekilde o işi yerine getiriyorlar. Eğer yerine getirmezlerse de yaptırıma maruz kalıyorlar. Burada gizli bir istihdam ilişkisi var. 

Bazı uluslararası çalışma statüleri var: İşveren statüsü, kendi hesabına çalışan statüsü, ücretsiz aile işçisi, ücretli işçi gibi. Bu statüler arasında son dönemde teknolojinin gelişmesine de bağlı olarak gri bir alan yaratıldı. Bu gri alan ise bu tür istihdam statülerinin muğlaklaşmasına neden oldu. İşverenler tarafından, maliyet minimizasyonu sağlaması açısından bu tür yöntemlere başvuruluyor. Esnaf kuryelerin yaşadığı, “ofissizler” denen çalışanların yaşadığı ya da uzaktan çalışma modeliyle çalışanların maruz kaldığı bu. Bunlar yaygınlaşıyor. İstihdam statüleri arasındaki gri alan işveren lehine olacak biçimde bu tür yöntemlerle dolduruluyor.

O halde, esnaf kuryeler için patronluk söz konusu olmadığı gibi klasik, belli hakları olan bir işçilik de yok aslında. Ucube bir durum değil mi bu?

Öyle. Görünürde işçi değil, kendi hesabına çalışan biri. Fakat fiilen işçi. Bir parantez açayım. Herhangi bir kargo firması için dağıtım yapan bir kurye, kendi hesabına yani bağımsız çalışıyorsa gidip diğer bir şirket için de çalışabilmeli aslında. Ama bu arkadaşlarımızın öyle bir imkânı da yok. Çünkü araçlarına x kargonun afişi asılmış, üzerlerindeki kostüm de o kargonun kostümü. Gidip bir başka kargoya çalışma olanakları kalmıyor. Eğer bağımsız bir çalışansa bugün x kargoya, yarın yemek dağıtımı yapan birine, sonraki gün bir başka şirkete çalışabilmeli. Ama bunu seçme hakları yok. Bir kargonun sabit, daimi çalışanı çünkü.